बांबूची शेती: एक शाश्वत आणि फायदेशीर पर्याय

शेतीसाठी लागणारे मनुष्यबळ कमी करण्यासाठी, अवेळी होणारी पाणीटंचाईवर मात करण्यासाठी आणि शेती फायदेशीर बनवण्यासाठी बांबूची शेती हा एक शाश्वत उपाय आहे. बांबूची लागवड जमिनीचा पोत सुधारण्यास मदत करते. 

✨ बांबू शेतीचे फायदे

बांबू हा जलद वाढणारा गवताचा प्रकार आहे, जो त्याच्या लवचीक आणि दणकट गुणधर्मांमुळे महत्त्वाचा ठरतो.

• दीर्घ जीवनचक्र: एकदा बांबू लावल्यानंतर त्याचे जीवनचक्र साधारणपणे ४० वर्षांपर्यंत चालू राहते.

• नियमित उत्पादन: लागवडीनंतर ४ ते ५ वर्षांपासून सतत आणि नियमितपणे बांबूचे उत्पादन मिळत राहते.

• मानवेल जात:

  • ही जात लांब धागा असलेली, जास्त सेल्युलोज असलेली आणि कीड व रोग प्रतिकारक आहे.

  • ती गर्द हिरव्या रंगाची असून साधारणपणे ६ ते १८ मीटर उंच वाढते.

  • या जातीची लागवड महाराष्ट्रात मोठ्या प्रमाणावर दिसून येते.

• बहुपयोगी उत्पादने: बांबूपासून कागद, चटया, दांड्या, टोपल्या, खोकी, पत्रे, फर्निचर इत्यादी उत्पादने तयार होतात, ज्यांना मोठ्या प्रमाणावर मागणी असते.

🌡️ जमीन व हवामान

• तापमान व पर्जन्यमान: बांबूला उष्ण व दमट हवामान मानवते.

  • साधारणपणे ९° ते ३६° से. तापमान.

  • सरासरी प्रतिवर्षी ७५० मि.मी. पाऊसमान असल्यास वाढ चांगली होते. (पाणी देण्याची सोय असल्यास कमी पाऊसमानातही लागवड शक्य.)

• जमीन: पाण्याचा योग्य निचरा होणारी भुसभुशीत जमीन असणे गरजेचे आहे.

  • बांबूची मुळे तंतुमय असल्याने ती जमिनीच्या वरच्या थरात वाढतात. त्यामुळे जमीन उथळ असली तरी चालते.

  • क्षारपड, चिबड अथवा पाणथळ जमिनीत लागवड करू नये.

🎋 बांबूची अभिवृद्धी (प्रसार)

बांबूची अभिवृद्धी बियांपासून आणि कंदापासून (रायझोम) केली जाते.

अ) बियांपासून अभिवृद्धी (रोपे तयार करणे)

पद्धत	माहिती
गादी वाफ्यात बी पेरून	* पेरणीची वेळ: साधारणपणे सप्टेंबर-ऑक्टोबर महिन्यात. * वाफे: रुंदी १ मीटर, लांबी सोयीनुसार (उदा. १० मीटर). * पेरणी: आडव्या ओळीमध्ये ३० सें.मी. अंतर ठेवून बियाणे पेरावे. * रोपे: तीन ते चार महिन्यांनी रोपे पॉलिथिन पिशवीत लावावीत. जून-जुलैमध्ये लागवडीसाठी वापरता येतात.
पॉलिथिन पिशवीत लावून	* पिशवीचा आकार: २५ सें.मी. × १२ सें.मी. * माती मिश्रण: माती, वाळू व चांगले कुजलेले बारीक शेणखत यांचे १:१:१ मिश्रण वापरावे. * पेरणी: प्रत्येक पिशवीत ३ ते ४ बिया टोकाव्यात. पाणी द्यावे.

ब) कंदाद्वारे अभिवृद्धी (रायझोम)

• वेळ: पावसाळ्याच्या सुरुवातीस जुन्या बांबूच्या बेटातील कंद मुळ्यासह काढून त्याची लागवड करतात.

• फायदे: यामध्ये झाडे जगण्याचे प्रमाण चांगले असते आणि वाहतुकीचा खर्च कमी येतो.

• निवड: लागवडीसाठी कंदाची निवड करताना कंदावर २ ते ३ डोळे असणे आवश्यक असते.

🧑‍🌾 लागवड आणि काळजी

लागवड

• अंतर: सर्वसाधारणपणे ५ × ५ मीटर अंतरावर लागवड करणे योग्य ठरते. या अंतरावर प्रति हेक्टर ४०० रोपे बसतात.

• खड्डे खोदणे: एप्रिल-मे महिन्यांत ६०x६०x६० सें.मी. आकाराचे खड्डे खोदावेत. (उन्हात माती तापून कीड मरण्यास मदत होते.)

• माती भरणे: पावसाळ्यापूर्वी खड्डे भरताना मातीमध्ये खालील खत मिश्रण मिसळावे:

  • १ घमेले चांगले कुजलेले शेणखत

  • ५० ग्रॅम अमोनियम सल्फेट

  • २०० ग्रॅम सुपर फॉस्फेट

• रोपे लावणे: पुरेसा पाऊस होताच लागवड करावी. पिशवी फाडून, मातीच्या गोळ्यासह रोप खड्ड्यात बसवून माती घट्ट दाबून द्यावी.

घ्यावयाची काळजी

काळजीचे घटक	तपशील
नांगी भरणे	लागवड करताना किंवा वाहतुकीत रोपांना इजा झाल्यास किंवा माती व्यवस्थित न दाबल्यास रोपे मरू शकतात. मेलेल्या ठिकाणी पुन्हा नवीन रोपे लावावीत.
खुरपणी	बांबूची मुळे वरच्या थरात असल्याने तणांशी स्पर्धा होते. वेळोवेळी तण काढणे आवश्यक आहे. तण काढल्यास रोपाच्या सभोवतालची माती भुसभुशीत राहते व खोडमुळाची वाढ चांगली होते.
पाणी	* पहिल्या १ ते २ वर्षांत: विशेषतः उन्हाळ्यात पाणी देण्याची आवश्यकता असते. * हलकी जमीन: एका आठवड्याच्या अंतराने पाणी द्यावे. * मध्यम/भारी जमीन: १५ दिवसांच्या अंतराने पाणी द्यावे. * २ वर्षांनंतर: पाणी देण्याची गरज नसते, पण पाणी दिल्यास उत्पादनात वाढ होते.
आंतरपीक	लागवडीनंतर ३ ते ४ वर्षांनी बांबू पक्व होतो. या सुरवातीच्या २ ते ३ वर्षांच्या काळात दोन ओळींच्या पड्यात आंतरपिके घेता येतात. यामुळे अतिरिक्त उत्पन्न मिळते आणि जमीन तणविरहित राहते.
शाखा छाटणी	नवीन कळकांच्या सरळ वाढीला अडथळा होऊ नये म्हणून फांद्यांची छाटणी करावी लागते. फांद्यांची छाटणी धारदार कात्रीने कळकाच्या अंगालगत खालपासून जिथपर्यंत करता येईल तिथपर्यंत करावी.

काढणी

• वेळ: लागवडीनंतर ४ ते ५ वर्षांनी काढणीला सुरुवात होते. रोगराईपासून संरक्षण आणि नवीन फुटीला प्राधान्य देण्यासाठी बांबू दरवर्षी काढणे फायदेशीर ठरते.

• योग्य महिने: काढणीसाठी नोव्हेंबर ते फेब्रुवारी हे महिने योग्य आहेत. (एप्रिल ते ऑक्टोबरमध्ये बांबूची वाढ जलद गतीने होत असल्याने काढणी करू नये.)

• तोडण्याची पद्धत: बांबू जमिनीलगत न तोडता, दुसऱ्या व तिसऱ्या पेऱ्याच्या मध्यभागी (३० सें.मी. अंतरावर) धारदार कुऱ्हाडीने घाव घालून तोडावा. यामुळे खोडमुळांच्या आतील पेशींना बाहेरचे पाणी लागून ते सडत नाही.

🛡️ रोग व किटकांचे व्यवस्थापन

समस्या	रोगाची/किटकांमुळे होणारे नुकसान	व्यवस्थापन
बुरशीजन्य रोग	मुळे सडणे, पानावरील ठिपके, खोड सडणे, विचेस बूम (रोपांची वेडीवाकडी वाढ), ब्लाईट.	* प्रादुर्भाव झालेली रोपे काढून टाकावीत. * बाविस्टिन (०.१५%) किंवा फ्युरॉडॉन (२५ ग्रॅम) ही बुरशीनाशके फवारावीत. * बियाण्यावर सेरेशन बुरशीनाशकाची (५ ग्रॅम/कि.ग्रॅ.) प्रक्रिया करावी.
पाने खाणारे किटक	पानांवर छिद्रे पडतात, पाने गळतात.	पानांवर सायपरमेषधिन (०.०२%) किंवा मॅलिथिऑन ५० ई.सी. (०.०२%) पाण्यामध्ये मिसळून फवारावे.
बीजकृमी		डायमेथोएट ३० ई.सी. या औषधाचा पाण्यात मिसळून फवारा मारावा.
साठवलेल्या बांबूवरील छिद्रे	बारीक छिद्रे व पिवळी भुकटी (मुंग्यांचा प्रादुर्भाव).	सायपरमेश्रीन (०.४%) डिझेल/ऑईलमध्ये मिसळून फवारावे.
वाळवी/उधई		* लागवडीच्या ठिकाणी थायमेट वापरावे. * तोडलेल्या बांबूवर सी.सी.ए. (कॉपर क्रोमियम अरसेनिक) फवारावे.
कोवळे बांबू पोखरणारे किटक		डायमेथोएट (०.०१%) किंवा मोनोक्रोटोफॉस (०.२%) पाण्यात मिसळून फवारावे.
आग	बांबू पानझडी वृक्ष असल्याने उन्हाळ्यात आगीपासून संरक्षण करावे.	–

💰 उत्पादन व प्रक्रिया

उत्पादन

• उत्पादन मुख्यत्वे लागवड पद्धती आणि रोपांची देखभाल यांवर अवलंबून असते.

• उत्पादन सुरू: लागवडीनंतर चौथ्या वर्षापासून सुरू होते.

• उत्पन्न: ५ × ५ मीटर अंतरावर लागवड केल्यास (हेक्टरी ४००० रोपे) पाचव्या वर्षी साधारणपणे २,००० रुपये प्रतिनग मिळू शकतात (किरकोळ विक्रेत्याकडून १५ रुपये प्रतिनग प्रमाणे).

• दीर्घकाळ उत्पन्न: एकदा लागवड केल्यानंतर सलग ४० वर्षांपर्यंत उत्पादन मिळते आणि दरवर्षी उत्पादन १० ते १५ टक्क्यांनी वाढते.

बांबू प्रक्रिया (आयुष्य वाढवण्यासाठी)

• पद्धत: बांबूवर रासायनिक प्रक्रिया केल्यास त्याचे आयुष्य वाढते.

• प्रक्रिया: अर्धवट चिरलेले बांबू ६ ते ८ टक्के सी.सी.ए. (कॉपर क्रोमियम अरसेनिक) किंवा सी.सी.बी. च्या द्रावणात ३० ते ४० सें.मी. भाग बुडेल अशा तऱ्हेने २४ तास ठेवावे. नंतर उलट्या बाजूने पुन्हा २४ तास बुडवून ठेवावे.

• परिणाम: प्रक्रिया केलेल्या बांबूचे आयुष्य १० ते १५ वर्षांनी वाढल्याचे आढळून आले आहे.

---

स्त्रोत: कृषी विभाग महाराष्ट्र शासन