जवस

कमी कालावधीचे, कमी खर्चामध्ये उत्पादन शक्य असलेले जवस हे पीक आहे. या पिकाच्या कोरडवाहू क्षेत्रातही उत्तम उत्पादन देणाऱ्या ‘लातूर जवस-९३’ हे वाण लातूर येथील गळितधान्य संशोधन केंद्रामध्ये विकसित करण्यात आले आहे. परभणी येथे झालेल्या ॲग्रेस्कोमध्ये या वाणाची महाराष्ट्रातील कोरडवाहू क्षेत्रात लागवडीसाठी शिफारस करण्यात आली आहे.

कमी कालावधीचे, कमी खर्चामध्ये उत्पादन शक्य असलेले जवस हे पीक आहे. या पिकाच्या कोरडवाहू क्षेत्रातही उत्तम उत्पादन देणाऱ्या ‘लातूर जवस-९३’ हे वाण लातूर येथील गळितधान्य संशोधन केंद्रामध्ये विकसित करण्यात आले आहे. परभणी येथे झालेल्या ॲग्रेस्कोमध्ये या वाणाची महाराष्ट्रातील कोरडवाहू क्षेत्रात लागवडीसाठी शिफारस करण्यात आली आहे.

राज्यातील बदलते वातावरण आणि रब्बी हंगामातील पावसाची अनियमितता यामुळे कोरडवाहू क्षेत्र वाढत आहे. अशा स्थितीमध्ये कमी कालावधी व कमी लागवड खर्च, कीड व रोगाचा कमी प्रादुर्भाव यामुळे जवस हे पीक रब्बी हंगामातील (विशेषतः कोरडवाहू क्षेत्रातील) महत्त्वाचे तेलबिया पीक म्हणून राज्यात शेतकऱ्यासाठी वरदान ठरू शकते. काही ठिकाणी हे पीक बागायती पिकांमध्ये आंतरपीक म्हणूनही घेतले जाते.

वास्तविक जवस पिकाची उत्पादन क्षमता हेक्टरी २० क्विंटल व धाग्याचे उत्पादन हेक्टरी १२ क्विंटल एवढी आहे. मात्र, आपल्याकडे विशेषतः कोरडवाहू क्षेत्रामध्ये जवस पिकाची उत्पादनक्षमता व प्रत्यक्ष उत्पादन यात प्रचंड तफावत दिसून येते. त्यामुळे वसंतराव नाईक मराठवाडा कृषी विद्यापीठ, परभणी अंतर्गत गळीतधान्ये संशोधन केंद्र, लातूर येथे कोरडवाहू क्षेत्रासाठी उपयुक्त असे ‘लातूर जवस-९३’ हे नवीन वाण विकसित केले आहे. मे २०१७ मध्ये परभणी येथे झालेल्या महाराष्ट्र कृषी विद्यापीठे संयुक्त कृषी संशोधन आणि विकास समिती बैठकीत ‘महाराष्ट्रात कोरडवाहू क्षेत्रात लागवडीसाठी जवसाचा नवीन वाण’ म्हणून शिफारस करण्यात आली आहे.

वाणाची विशिष्ट्ये :

अखिल भारतीय समन्वयीत प्रयोग व राज्यस्तरिय प्रयोगात ‘लातूर जवस-९३’ या वाणाने कोरडवाहू क्षेत्रात ८००-१००० किलो/हेक्टर उत्पादन दिले, तर बागायती क्षेत्रात १४००-१६०० किलो/हेक्टर उत्पादन दिले.अन्य वाणाच्या तुलनेत हा वाण १० ते १५ दिवस लवकर (म्हणजे ९५-१०० दिवसांत) परिपक्व होत असल्यामुळे कोरडवाहू लागवडीसाठी योग्य आहे.यात तेलाचे प्रमाण (३९ %) असून, १००० दाण्याचे वजन ७.५० ग्रॅम आहे. बियाणे मध्यम टपोरे आहेत.‘लातूर-९३’ हा वाण कमी उंचीचा (३०-३५ सेमी) असल्याने अवकाळी पाऊस, गारपीठ व अन्य नैसर्गिक आपत्तीमध्ये जमिनीवर लोळत नाही. कमी उंचीमुळे आंतरपीक म्हणूनही करडई, हरभरा, उस, गहू या मुख्य पिकात लागवड शक्य आहे. त्याची मुख्य पिकाशी स्पर्धा होत नाही. आंतरपिकापासून ५-७ क्विंटलपर्यंत उत्पादन प्रति हेक्टर मिळू शकते.वेळेवर पेरणी केल्यास (१५ ते ३० ऑक्टोबर) पीक किडी, रोग प्रादुर्भाव व पाण्याच्या ताणापासून वाचू शकते. परिणामी शेतकऱ्यांच्या लागवड खर्चात बचत होऊन, उत्पादनात वाढ होते.राज्यातील कोरडवाहू क्षेत्रामध्ये लागवडीसाठी अत्यंत महत्त्वाचा असे हे पीक व वाण ठरणार आहे.

संपर्क : डॉ. अमोल मिसाळ, ७५८८६१२९४३

(गळीत धान्य संशोधन केंद्र, लातूर)

तेलताड *

माहिती अद्ययावत करणे चालू आहे.

करडई

जमीन 

या पिकास मध्यम ते भारी खोल, पाण्याचा निचरा आवश्यक, थोडी चोपन जमीन चालते.

लागवड 

*लागवड १५ सप्टेंबर ते १५ ऑक्टोबर दरम्यान योग्य.

* यास हिवाळा मानवतो मात्र पक्व होताना उष्ण, कोरडे हवामान चांगले.

*करडई स्वतंत्र पेरल्यास दोन ओळीतील अंतर ४५ X २० सेमी.ठेवावे तर यास  अंतर पिक, मिश्र पिक म्हणूनही पेरतात. शाळू ज्वारीत दर २५ फुटावर पट्टा, तसेच हरभरा करडई,जवस करडई मिश्र पिक घेतल्यास अधिक उत्पन्न मिळते.

बियाणे / वाण

*सुधारित वाण डी एस एच -१२९, बिनाकाट्याचे वाण नारी - ६, नारी एन एच १ आहेत. कोरडवाहूसाठी भीमा, फुले कुसुमा हे वाण आहेत.

बिजप्रक्रिया 

*पेरणी पूर्वी बियान्यास बुरशीनाशक आणि अझोटोबेक्टर चोळावे.

खत व्यवस्थापन

एकरी ३ टन शेणखत शिवाय ५० किलो नत्र,५० किलो सुपर फोस्फेट आणि २५ किलो म्युरेट ऑफ पोटाश, पेरणी करताना द्यावे.

पाणी व्यवस्थापन

*या पिकास पेरताना,३० दिवसांनी आणि ६० दिवसांनी असे ३ पाणी आवश्यक आहेत.

कीड नियंत्रण 

* यात सगळ्यात मोठी अड़चन मावा अधिक येतो त्यासाठी  पेरणी नंतर प्रादुर्भाव होण्या पूर्वी निंबोळी अर्काची फवारनी करावी, प्रादुर्भाव आढळल्यास क्लोरोपायरीफोस + कॉपर ऑक्सिकलोराइड दोन तीन वेळा फवारावे.

*साधारणपणे १३० दिवसांनी पीक पक्व होते. पाने आणि बोंडे पिवळी पडू लागल्यावर बुडापासून कापणी करावी,खळ्यावर वाळवून मळणी करावी.*कोरडवाहूमध्ये एकरी ५ ते ६ क्विंटल आणि बागायतमध्ये एकरी ८ ते १० क्विंटल उत्पन्न मिळू शकते.

तीळ

तीळ लागवड तंत्रज्ञान
जमीन :
पाण्याचा चांगला निचरा होणारी, भुसभुशीत जमीन आवश्यक आहे.
जमीन तयार करताना प्रति एकरी ४ टन चांगले कुजलेले शेणखत टाकावे.

बियाणे :
उन्हाळी हंगामाकरिता प्रति हेक्‍टरी तीन ते चार किलो बियाणे वापरावे.
एकेटी-101, पीकेव्ही एनटी-११

बीजप्रक्रिया :
पेरणीपूर्वी बियाण्यास थायरम किंवा कार्बेन्डाझिम यापैकी कोणत्याही एका बुरशीनाशकाची प्रति किलो तीन ग्रॅम, तसेच ट्रायकोडर्मा व्हिरीडी चार ग्रॅम प्रति किलो या प्रमाणात बीजप्रक्रिया करावी. उन्हाळी तीळ पिकाची पेरणी फेब्रुवारी महिन्याच्या पहिल्या पंधरवड्यात आटोपून घ्यावी.

आंतरमशागत :
पेरणीनंतर सात-आठ दिवसांनी नांगे भरावेत. पेरणीनंतर 15-20 दिवसांनी पहिली व आठ दिवसांनी दुसरी विरळणी करून, दोन रोपांत दहा सें.मी. अंतर ठेवावे. आवश्‍यकतेनुसार दोन-तीन कोळपण्या/खुरपण्या देऊन व निंदण करून शेत स्वच्छ ठेवावे. पीक एक महिन्याचे होईपर्यंत शेतात तण होणार नाही, याची काळजी घ्यावी. 

खत व्यवस्थापन :
माती परीक्षणानुसार पेरणीच्या वेळी अर्धे नत्र (12.5 किलो प्रति हेक्‍टरी) आणि पूर्ण स्फुरद (25 किलो प्रति हेक्‍टरी) द्यावा.
दुसरा हप्ता पेरणीनंतर 30 दिवसांनी उरलेल्या नत्राचा (12.5 किलो प्रति हेक्‍टरी) द्यावा, तसेच पेरणीच्या वेळी झिंक व सल्फर या खताच्या मात्रा 20 किलो प्रति हेक्‍टरी या प्रमाणात द्यावे.

पाणी व्यवस्थापन:
उन्हाळी पिकास आवश्‍यकतेनुसार पेरणीपूर्व व पेरणीनंतर ताबडतोब व नंतर जमिनीच्या मगदुराप्रमाणे 12 ते 15 दिवसांनी ओलित करावे. फुलोऱ्यास सुरवात होताना व बोंड्या भरताना ताण पडल्यास सुरक्षित ओलित द्यावे. ओलित करताना पाणी साचून राहणार नाही, याची काळजी घ्यावी.

कीड व रोग नियंत्रण:
पाने गुंडाळणाऱ्या/खाणाऱ्या अळीचा प्रादुर्भाव नियंत्रणाकरिता 20 मि.लि. क्विनॉलफॉस (25 टक्के प्रवाही) प्रति दहा लिटर पाण्यात मिसळून फवारणी करावी.

पर्णगुच्छ या रोगाचा प्रादुर्भाव आणि प्रसार तुडतुड्यामार्फत होतो. तुडतुडे नियंत्रणासाठी  4 मि.लि. इमिडाक्लोप्रिड प्रति दहा लिटर पाण्यात मिसळून फवारणी करावी. रोगट झाडे दिसल्यास उपटून टाकून त्यांचा नाश करावा.

उत्पादन :
बोंड्या पिवळ्या होण्यास सुरवात होताच पेंड्या बांधून त्या उभ्या ठेवाव्यात.
बोंड्या वाळल्यानंतर ताडपत्रीवर हळूच उलटे धरून काठीच्या साह्याने तीळ झाडावे. चार-पाच दिवसांनी परत पेंड्या झाडाव्या व बियाणे स्वच्छ करून आणि वाळवून साठवावे. सुधारित लागवड पद्धतीमुळे हेक्‍टरी सहा ते सात क्विंटल उत्पादन मिळते. तेलाचे प्रमाण ४८ टक्के राहते.

अखिल भारतीय तेलबियाणे संशोधन केंद्र, (जवस/तीळ), कृषी महाविद्यालय, नागपूर
0712 - 2541245 

भुईमुग

उन्हाळी भुईमुग

ओळख - भारतात भुईमुगाचे क्षेत्राचे बाबतील तमिळनाडू, आंध्रप्रदेश, कर्नाटक आणि गुजरातच्या खालोखाल महाराष्ट्राचा पाचवा क्रमांक लागतो. आपल्या राज्यातील या पिकाखालील खरीप हंगामातील एकूण क्षेत्र ३.५३ लाख हेक्टर असून उत्पादन ४.१५ लाख टन आणि उत्पादकता ११७५ किलो / हेक्टर आहे. महाराष्ट्रात उन्हाळी भुईमूगाखाली २.२५ लाख हेक्टर क्षेत्र असून त्यापासून ३.७५ लाख टन उत्पादन मिळते. सरासरी उन्हाळी भुईमूगाची उत्पादकता ही १६५० ते १७०० किलो आहे. 

हवामान – भुईमुग हे उष्ण आणि कोरड्या हवामानातले पीक असून साधारणतः १८ ते ३० अंश सें.ग्रे. तापमानात हे पीक चांगले येते. दिवसातला १० ते १२ तास भरपूर आणि स्वच्छ सूर्यप्रकाश योग्य वेळी पाणी पुरवठा, किडी- रोगांचा कमी प्रादुर्भाव इ. मुळे खरीपापेक्षा उन्हाळी भुईमुगाचे दीडदुपटीने जास्त उत्पादन मिळते. पश्चिम महाराष्ट्रात जानेवारीच्या शेवटी आणि फेब्रुवारीच्या पहिल्या पंधरवड्यात उन्हाळी भुईमुगाची पेरणी करावी.  कोकणात भात काढल्यानंतर रान तयार करून पेरणी करावी. कारण तिथे थंडी कमी असते तर विदर्भ मराठवाड्यात मार्चपर्यंत पेरणी करावी.

जमीन - उत्तम निचऱ्याच्या, मध्यम मऊ वाळूमिश्रित, चुनखडी युक्त, सेंद्रिय युक्त जमिनीत भुईमुगाचे पीक चांगले येते.  ६.५ ते ७.५ इतका सामू असावा.  भारी चिकन जमिनीत भुईमुगाचे पीक घेऊ नये. खरीपातले पीक काढल्यानंतर लगेचच हिवाळी नांगरट करावी.  २-३ कुळवाच्या पाळ्या द्याव्यात.  एकरी ६ ते ७ टन कुजलेले शेणखत शेवटच्या कुळवाच्या पाळीच्या अगोदर टाकून मातीत मिसळून घ्यावे आणि जमीन पेरणीसाठी तयार करून ठेवावी.

बीज आणि प्रक्रिया - भुईमूग लागवड करताना हेक्‍टरी 100 ते 125 किलो बियाणे लागते. उन्हाळी भुईमुगासाठी टीएजी २४, टीजी २६, आय. सी. जी. एस. ११, एसबी ११, फुले २८५, पसाऱ्यामध्ये एम १३ या अधिक उत्पादन देणाऱ्या आणि चांगल्या जाती आहेत. निवडलेल्या जातीचे निरोगी आणि टपोरे बियाणे निवडून त्याच्यावर १ टक्का पारायुक्त अॅगॅलॉल अगर सेरेसॉन किंवा थायरम किंवा कार्बेन्डझिमची २ ग्रॅम प्रतिकिलोस बीजप्रक्रिया करावी. त्यानंतर रायझोबियम व स्फुरद विरघळविणाऱ्या जिवाणू संवर्धनाची २५० ग्रॅमची रबडी १० किलो बियाण्यास लावून सावलीत वाळवून मग पेरणी करावी.

पेरणी - उन्हाळी भुईमुगाची पेरणी 10 फेब्रुवारीपर्यंत पेरणी पूर्ण करावी. जमीन ओलवून वाफशावर आल्यानंतर दोन चाड्याच्या पाभरीने करावी. उपट्या जातीसाठी ३० × १० सें. मी. तर पसाऱ्या जातीसाठी ४५ × १० सें. मी. अंतरावर पेरणी करावी. उन्हाळी भुईमुगाची लागवड इक्रीसॅट पद्धतीने म्हणजे वरंबा, गादीवाफे पद्धतीने करावी. गादीवाफ्यावर प्लॅस्टिक मल्चिंग पेपरने लागवड केल्यास अधिक उत्पादन मिळते. उपट्या जातीचे एकरी ५० किलो प्रक्रिया केलेले बियाणे, तर पसाऱ्या जातीसाठी एकरी ४० किलो बियाणे वापरावे.  पेरणी करताना १०० किलो डीएपी दुसऱ्या चाड्याने पेरावी. माती परीक्षणानुसार खते वापरावीत.

सुधारित पेरणी पद्धत : जमिनीची १५ ते १८ इंच खोल नांगरट करावी. त्यानंतर जमिनीमध्ये प्रति हेक्टर दहा टन शेणखत अगर कंपोस्ट मिसळावे. पुन्हा १० ते १२ इंच खोल उभी - आडवी वखरणी करावी. जमीन भुसभुशीत झाल्यानंतर एकसमान सपाट करावी. पाण्याचे व्यवस्थापन एकसमान राहण्यासाठी लहान आकाराचे वाफे किंवा गादी वाफे करताना माती परीक्षणाच्या शिफारशी प्रमाणे खताची मात्रा द्यावी. पेरणीसाठी स्पॅनिश उपटा प्रकाराचा वाण निवडावा.

सपाट वाफा : जमिनीचा उतार पाहून सर्वसाधारण १५ फूट लांब व दहा फूट रुंदीचे लहान वाफे करावेत. पुन्हा वाफ्यामध्ये जमीन एकसमान सपाट करावी. एक फूट अंतर असलेल्या दातेरी कोळप्याने दीड ते दोन इंच खोल ओळी आखाव्यात. ओळीमध्ये चार इंच अंतरावर एक बी किंव सहा इंच अंतरावर दोन बियाणे टोकण करावे. एका ठिकाणी दोन बियांचे टोकण केल्याने झाडाची कमाल संख्या राहते व उत्पादनात वाढ होते. टोकण झाल्यानंतर सर्व बियाणे दक्षतापूर्वक झाकून घ्यावे. नंतर पाणी सिंचन महत्त्वाचे असून, वाफ्यातील सर्व जमिनीस पाणी पोचल्यानंतर दुसऱ्या वाफ्यात पाणी सिंचन करावे.

गादी वाफा : जमिनीच्या सपाटीकरणानंतर पूर्व - पश्चिम गादी वाफे तयार करावेत, गादी वाफ्याची तळाची रुंदी ३.५ फूट, टपाची रुंदी २.५ फूट व उंची ०.५ फूट ठेवावी. यामुळे दोन गादी वाफ्यांमध्ये एक फूट रुंदीची सरी तयार होते. पेरणीपासून काढणीपर्यंत सर्व मशागत सरीतून करता येते. गादी वाफ्याच टप एकसमान सपाट करावा. टपावर १२ इंच अंतरावर दीड ते दोन इंच खोल ओळी आखाव्यात, ओळीमध्ये चार इंच अंतरावर एक बी किंवा सहा इंच अंतरावर दोन बियांचे टोकण करावे. टोकण झाल्यावर सर्व बियाणे मातीचे झाकून घ्यावे. तुषार सिंचन पद्धतीने पाणी व्यवस्थापन करावे.

प्लॅस्टिक अच्छादन तंत्र : ही सुधारित तंत्रज्ञान पद्धत आहे. या तंत्रज्ञानातील बारकावे लक्षात घेणे आवश्यक असते. प्लॅस्टिक आच्छादन मशागतीसाठी कुशल मजुरांची गरज असते. या पद्धतीमध्ये प्राथमिक खर्च व वेळ अधिक लागतो. प्लॅस्टिक आच्छादनाची मशागत योग्य व व्यवस्थित करणे महत्त्वाचे असते. या पद्धतीमध्ये वर नमूद केल्याप्रमाणे गादी वाफे तयार करावेत. तीन फूट रुंदी, सात मायक्रॉन जाडी व १.२५ इंच व्यासाचे ८ x ८ इंच अंतरावर छिद्रे असलेले प्लॅस्टिक उपलब्ध असते. प्लॅस्टिक अंथरण्यापूर्वी गादी वाफ्यावर माती परीक्षण शिफारशीनुसार खताची मात्रा द्यावी. दुसऱ्या दिवशी प्लॅस्टिक अंथरण्याची प्रक्रिया सुरू करावी. प्लॅस्टिकच्या टोकाकडील कडा गादी वाफ्याच्या सुरवातीच्या कडावर अलगद खोचून मातीने बंद करावे. नंतर गाडी वाफ व प्लॅस्टिकच्या लांबीनुसार हळूहळू अलगद ताणून अंथरावे, प्लॅस्टिकच्या दोन्ही कडा गादी वाफ्याच्या काडावर अलगद खोचून बंद करावे. टोकण करण्यापूर्वी छिद्रातील माती भुसभुशीत करावी. छिद्रामध्ये दोन बियांचे टोक जमिनीकडे खाली दीड ते दोन इंच अलगद टोकण करावे. नंतर सरीमधील ओलसर मूठभर माती छिद्रावर लावून छिद्र संपूर्ण झाकले जाईल, याप्रमाणे बंद करावे. टोकण झाल्यावर तुषार सिंचन पद्धतीने सिंचन करावे. राज्यातील जमिनीमध्ये उन्हाळी हंगामात जमिनीच्या सुपीकतेनुसार सपाट वाफा मशागत पद्धतीने प्रति हेक्टर ५० ते ६० क्विंटल व प्लॅस्टिक आच्छादन पद्धतीने ६५ ते ७५ क्विंटल उत्पादनक्षमता आहे.

खत व्यवस्थापन - साधारणतः प्रति एकरी 10 किलो नत्र आणि 20 किलो स्फुरद द्यावे. त्यासाठी ५० किलो अमोनियम सल्फेट किंवा २२ किलो युरिया आणि १२५ किलो सिंगल सुपर फोस्फेट, १० ते १२ किलो झिंक सल्फेट, २ ते ३ किलो बोरेक्स, पेरणीच्या वेळी द्यावे.  १ ते १|| किलो फेरस सल्फेट ५०० लिटर पाण्यातुन उभ्या पिकावर फवारावे.  खताच्या बाबतीत भुईमुग फुलावर येण्यापूर्वी साधारण ४० दिवसांनी एकरी २५० ते ३५० किलो जिप्सम दोन ओळीत सरळ मिसळुन पाणी द्यावे.

सुक्ष्मअन्नद्रव्ये -

१)      जस्त (झींक) : झाडांची पाने लहान राहतात. पानांच्या शिरामधील भाग पिवळा होतो व नंतर पाने वाळल्यासारखी दिसतात. जमिनीत जस्त कमी असल्यास ४ किग्रॅ. प्रति एकरी झींक सल्फेट पेरणीच्या वेळेस जमिनीत मिसळावे किंवा उभ्या पिकात कमतरता आढळल्यास १ किलोग्रॅम झींक सल्फेट २०० लि. पाण्यात मिसळून फवारावे.

२)      लोह : भुईमूगाची वाढ खुंटते, पाने पिवळी व त्यानंतर पांढरी पडतात. त्यासाठी एकरी १ किलोग्रॅम फेरस सल्फेट, ४०० ग्रॅम चुना आणि १ किलोग्रॅम युरिया २०० लिटर पाण्यात विरघळून पिकावर फवारणी करावी.

३)      बोरॉन : पेरणीनंतर ३० ते ५० दिवसांनी पिक असताना १०० ग्रॅम बोरीक आम्ल २०० लिटर पाण्यात विरघळून फवारले असता किंवा एकरी २ किलोग्रॅम बोरॅक्स पेरणीपूर्वी जमिनीत मिसळल्यास बोरॉन ची कमतरता राहत नाही व उत्पादनात वाढ होते.

४)      कॅल्शियम व गंधक : ज्या जमिनीत कॅल्शियमचे प्रमाण ४० ग्रॅम/१०० ग्रॅम पेक्षा कमी आहे. अशा जमिनीत भुईमूगासाठी प्रती एकरी २०० किलोग्रॅम जिप्सम पेरणीच्या वेळी आणि पेरणीनंतर ३० ते ३५ दिवसांनी २ हप्त्यांत झाडालगत ५ सें. मी. अंतरावर आऱ्यांची वाढ होते त्या भागात जमिनीत पेरून दिल्यास उत्पादनात १५ ते २० टक्के वाढ झाल्याचे दिसून आले आहे. भुईमूगाच्या इक्रीसॅट पद्धतीच्या लागवडीत जिप्सम हे खत देण्याची शिफारस आहे. जिप्सममधून कॅल्शियम २४% आणि गंधक १८.६ % उपलब्ध होते असल्याने भुईमूगाच्या आऱ्या जमिनीत सुलभरित्या जाण्यास, जसेच शेंगा चांगल्या पोसण्यास मदत होते.

आंतरमशागत - भुईमुगाची उगवन झाल्यानंतर नांग्या पडल्या असतील तर बी टोकून नांग्या भरून घ्याव्यात.  कारण एकरी १ ते १| लाख रोपं असणं फार महत्वाचं आहे.  पहिल्या दीड महिन्यात दोन खुरपण्या आणि दोन कोळपण्या करून पीक तणविरहीत ठेवावे. भुईमुगाच्या सर्व प्रकारच्या आंतरमशागतीची कामे आऱ्या सुटण्याच्या अगोदर करावीत. शेवटची कोळपणी खोल आणि पासेला दोरी बांधून करावी. याशिवाय ४० दिवसांनी आणि ५० दिवसांनी २०० लिटर पाण्याचा पत्र्याचा मोकळा ड्रम दोनदा फिरवावा म्हणजे सगळ्या आऱ्या जमिनीत घुसतात आणि त्यांना शेंगा लागतात.

पाणी व्यवस्थापन - वाफशावर भुईमुग पेरल्यानंतर ३-४ दिवसांनी उगवण चांगली होण्यासाठी हलकसं पाणी द्यावे.  नंतर मात्र उन्हाळा असल्याने ८-१० दिवसांनी ६-७ पाण्याच्या पाळ्या द्याव्यात.  फुलोऱ्यात आऱ्या सुटण्याच्या वेळी शेंगा दुधात असताना आणि भरताना ओलावा असणे फार महत्वाचे आहे. भुइमुगाला तुषार सिंचनाने पाणी देणे उत्पादनाच्या दृष्टीने फायद्याचे ठरते.

कीड व रोग व्यवस्थापन -  

उन्हाळी भुईमुगावर फारशा किडी- रोगाचा प्रादुर्भाव होत नाही तरी पण मावा, तुडतुडे, फूलकडे, पान गुंडाळणारी अळी यांच्या नियंत्रणासाठी फॉस्फामिडान १२० मि. लि., क्वीनालफॉस १ लिटर सायपरमेथ्रीन २०० मि. लि. ५०० लिटर पाण्यातून आलटूनपालटून फवारावीत.

शेंडेमर रोगाच्या नियंत्रणासाठी फूलकिडीचे नियंत्रण केले पाहिजे.  त्यासाठी फॉस्फामिडान फवारावे.  टिक्का तांबेऱ्याच्या नियंत्रणासाठी डायथेन एम. ए. ४५ १२५० ग्रॅम अगर बाविस्टीन २५० ग्रॅम ५०० लिटर पाण्यातून फवारावे.

उत्पादन - अश्या पद्धतीने उन्हाळी भुइमुगाचे व्यवस्थापन केल्यास एकरी सहजपणे वाळलेल्या शेंगाचे १० ते १५ क्विंटल उत्पादन येऊन जमिनीची सुपीकता, बेवड आणि फेरपालट साधते. उन्हाळी हंगामात भुईमुगाचे चांगले उत्पादन मिळते. सर्व प्रकारचे योग्य व्यवस्थापन केले तर उन्हाळी भुईमुगाचे जातीनिहाय उपट्या जातीचे वाळलेल्या शेंगाचे एकरी १० ते १२ क्विंटल आणि पसऱ्या जातीचे एकरी १२ ते १६ क्विंटल उत्पादन मिळते.  शिवाय ढाळ्यांचा हिरवा अगर वाळवून पौष्टिक चारा २ ते ३ टन मिळतो. ऐन उन्हाळ्यात जनावरांना पौष्टिक चार मिळतो आणि बेवड तसेच फेरपालट या दोन गोष्टी साध्य होतात.

स्‍त्रोत - प्रल्‍हाद यादव, बावस्कर टेक्नॉलॉजी, डॉ.जीवन कातोरे 

सुर्यफुल

सूर्यफुल लागवड तंत्र

जमीन
सूर्यफुल लागवडीसाठी पाण्याचा चांगला निचरा होणारी, मध्यम ते भारी जमीन निवडावी. आम्लयुक्त आणि पाणथळ जमिनीत हे पीक चांगले येत नाही. लागवडीपूर्वी जमिनीची खोल नांगरट करून, त्यानंतर कुळवाच्या उभ्या-आडव्या दोन ते तीन पाळ्या द्याव्यात. *शेवटच्या कुळवाच्या पाळीपूर्वी एकरी ८ ते १० गाड्या चांगले कुजलेले शेणखत मिसळावे.

लागवड
*रब्बी सूर्यफुलाची लागवड ऑक्‍टोबरचा पहिला पंधरवडा ते नोव्हेंबरच्या पहिल्या पंधरवड्यात करावी. मध्यम ते खोल जमीन ४५ x ३० सें.मी., भारी जमीन ६० x ३० सें.मी, तसेच संकरित जाती आणि जास्त कालावधीच्या जातींची लागवड ६० x ३० सें.मी. अंतरावर करावी. लागवडीसाठी शिफारशीत जातींचीच निवड करावी.
*कोरडवाहू सूर्यफुलाची पेरणी दोन चाड्याच्या पाभरीने करावी म्हणजे बी आणि खत एकाच वेळी पेरता येते. बियाणे ५ सें.मी.पेक्षा जास्त खोल पेरू नये. *बागायती पिकाची लागवड सरी - वरंबा पाडून वरंब्यावर टोकण पद्धतीने करावी. *सूर्यफुलाच्या पेरणीसाठी सुधारित वाणाचे ७ते ८ किलो बियाणे आणि संकरित वाणाचे ५ ते ६ किलो बियाणे प्रति हेक्‍टरी वापरावे.

बिजप्रक्रिया 
*मर रोगाच्या प्रतिबंधासाठी दोन ते अडीच ग्रॅम थायरम प्रति किलो बियाण्यास चोळावे. त्यानंतर ऍझोटोबॅक्‍टर जिवाणूसंवर्धक २५ ग्रॅम प्रति किलो बियाण्यास पेरणीपूर्वी चोळावे.

खत व्यवस्थापन
*कोरडवाहू पिकास प्रति हेक्‍टरी अडीच टन शेणखत , तसेच ५० किलो नत्र, २५किलो स्फुरद आणि २५ किलो पालाश पेरणीच्या वेळेस दोन चाड्याच्या पाभरीने पेरून द्यावे. 
*बागायती पिकास प्रति हेक्‍टरी ६०किलो नत्र, ३०किलो स्फुरद, ३०किलो पालाश द्यावे. यापैकी ३०किलो नत्र व संपूर्ण स्फुरद आणि पालाश पेरणीच्या वेळी द्यावे. उरलेल्या ३०किलो नत्राची मात्रा पेरणीनंतर एक महिन्याच्या आत द्यावी. गंधकाची कमतरता असलेल्या जमिनीसाठी प्रति हेक्‍टरी २०किलो गंधक पेरणीच्या वेळी गांडूळ खतातून द्यावे.

पाणी व्यवस्थापन
*सूर्यफुलाच्या पिकास संवेदनक्षम अवस्थेत पाणी देणे अत्यंत गरजेचे आहे. 
रोप अवस्था, 
फुलकळी अवस्था, 
फुलोऱ्याची अवस्था, 
दाणे भरण्याची अवस्था. 
या संवेदनशील अवस्थेत पाण्याचा ताण पडू देऊ नये. फुलकळी अवस्था ते दाणे भरण्याच्या अवस्थेत पाण्याचा ताण पडल्यास दाणे पोकळ राहतात व उत्पादनात घट येते.

विशेष उपाय
*पीक फुलोऱ्यात असताना सकाळी ७ ते ११या वेळेत हाताला तलम कापड गुंडाळून फुलाच्या तबकावरून हळुवार हात फिरवावा, म्हणजे कृत्रिम परागीभवन होऊन दाणे भरण्याचे प्रमाण वाढते. *सूर्यफुलाचे फूल उमलण्याच्या अवस्थेत व त्यानंतर आठ दिवसांनी दोन ग्रॅम बोरॅक्‍स प्रति लिटर पाणी या प्रमाणात मिसळून फवारणी करावी, त्यामुळे दाणे भरण्याचे प्रमाण व दाण्याचे वजन वाढते. *परागीभवन अधिक होण्यासाठी प्रति हेक्‍टरी चार ते पाच मधमाश्‍यांच्या पेट्या ठेवाव्यात. 
*सूर्यफुलाची मुळे जमिनीत खोलवर जातात. दर वर्षी त्याच जमिनीत वारंवार हे पीक घेतल्यास जमिनीचा पोत बिघडून उत्पादनक्षमता कमी होते, तसेच रोग व किडीचा प्रादुर्भाव वाढतो. त्यासाठी कमीत कमी दोन वर्षे तरी त्याच जमिनीत सूर्यफुलाचे पीक घेऊ नये. कडधान्य  सूर्यफूल किंवा तृणधान्य - सूर्यफूल याप्रमाणे पिकाची फेरपालट करावी. 
*पीक फुलोऱ्यात असताना कीटकनाशकाची फवारणी करू नये

गुलछडी / निशिगंध

निशिगंध (गुलछडी)
जमीन -
निशिगंध लागवडीस हलकी ते मध्यम पोयटयाची  जमीन निवडावी .जमिनीचा सामू 4.5  ते  7.5  दरम्यान असावा.

लागणीची पद्धत-
लागवडीस  4 सेंमी आकाराचे कंद (कॉर्म)चा  वापर करवा .  जाती नुसार90×20 सेंमी चे गदी वाफ्यावर लागवड करावी .दोन वाफ्यातील अंतर   60ते75 सेंमी ठेवावे .  .सरी वरंबा पद्धतीने 60 सेंमी अंतर सऱ्या पाडून  लागवड करावी .

बीज प्रक्रिया -जमिनीतुन कंद  काढल्या नंतर 
लागनीपूर्वी  10 लिटर पाण्यात 40 ग्रॅम  बाविस्टिनच्या  द्रावनात 15 ते 20 मिनिटे  बुडुन  भिजत ठेवा .लागनी कंद 1% थायोयुरीया किंवा पोटॅशियम नायट्रेटच्या द्रावणात अर्धा तास बुडून ठेवल्यास उगवण जोमदार होते . 

ट्राइकोडर्मा विरडी 250 ग्रॅम 10 किलो शेणखतासोबत पिकाच्या सुरवातीच्या काळात ओळींमध्ये टाकल्याने मातीतून येणा-या रोगांचे व तसेच बुरशीजन्य रोगांमुळे येणा-या मर रोगापासून पिकाचे रक्षण होवू शकते.

पाणी व ख़त व्यवस्थापन 
पडवळ पिकास करीता पेरणी पूर्वी प्रति हे. 30 ते 50 टन शेनखत किंवा  सेंद्रीय पदार्थ  द्यावे .लागवड करताना प्रति हे 150 ते 200 किलो प्रमाणे  , स्फूरद ,पालाश द्यावे .आणी नत्र पहिला हप्ता लागवडीच्या वेळेस  100किलो व दुसरा नत्राचा  हप्ता  पीक दोन पानावर असताना  150   -किलो  मात्रा द्यावी तिसरा  हप्त्ता पीक चार पानावर असताना 150 किलो मात्रा द्यावी  .
जमिनीच्या मगदुराने 6-8 दिवसाच्या अंतराने पाणी  द्यावे.

लागवडीस उपयुक्त जाती - सुचीत्रा  ,आय .आय . एच .आर . सीलेक्शन -1, ट्रॉपिक सीज ,सपना ,नझराना ,संसरे ,यलो स्टोन,हंटिंग सॉंग ,ऑस्कर ,आरती ,शोभा ,मुक्ता, मनीषा ,पूनम ,मयूर इ . जाती वापरावि.
किड नियंत्रण 
1) खोड कुरतडनारी  आळी -
पिकाच्या कोवळ्या मूळ कुरतडुन खाते  पानातून रस शोषून घेते  खाते नियंत्रना लगवडिच्या वेळी क्लोरडेन भुकटी हे .50 किलो प्रमानात जमिनीत टाकावी .

2) फुलकिडे  - कळी आणी पानातीला रस शोषून घेते मोनोक्रोटोफॉस  15- मिली 10 लिटर पाण्यात फुले  येण्यापूर्वी  1ते 2 वेळा  फवारावेत .           

3)पाने खाणारी आळी -पिकावरील सर्व पाने खाऊन  टाकते नियंत्रण करीता 12 मिली इकॅलकस (35%प्रवाहि)किंवा -मोनोक्रोटोफॉस 10 लिटर पाण्यात 15 मिली मिसळून फवारावे .

4) सुत्र कृमी- मुळामधील पेशीत राहून   रस शोषण करतात. नियंत्रण -20 किलो  कार्बोफ्युरॉनदर हेक्टरी टाकावे .

रोग नियंत्रण 
1)साठवनीतील कंद कुज - जास्त साठवनीत  कांदावर बुरशी वाढते 
नियंत्रण - थायरम 30ग्रॅम  किंवा कॅप्टन 30 ग्राम 10 लिटर पाण्यात मिसळून 15 ते 20 मिनिटे भिजून नंतर लागवडीस वापरावि.

2) आल्टरनेरिया लीफ स्पॉट  -आल्टरनेरीया फॅसीक्युलॅटा नावाच्या बुरशीमुळे पानावर तांबूस वेडे वाकडे  ठिबके पडतात नियंत्रण करीता 10 लिटर पाण्यात 25ग्रॅम डायथेन एम - 45  हे बुरशी नाशक फवारावे .

3) मर रोग   -रोप तपकिरी रंगाचे पडून पाने  सुकतात व कालांतराने रोप मरते  नियंत्रण करीता रोगप्रतीबांधक जाती वापरावि. 10 लिटर पाण्यात 60 ग्रॅम कॅप्टन किंवा 40 ग्रॅम  कार्बेडेझिमचे द्रावण मुळाजवळ  ओतावे .

4)कव्हुलॅरिया  करपा -पानावर  राखडी  रंगाचे ठिबके पडतात व फुले कमी येतात नियंत्रणकरीता 25 ग्रॅम डायथेन एम -45    10 लिटर पाण्यातून फवारवे .
5) विषाणुजन्य रोग -
मोझॉइक ,टोमॅटो रिंग स्पॉट, ॲस्टर यलो इ .विषाणु च्या प्रादुर्भावामुळे होतो रोपाची वाढ खूंटने , फुलांचा आकार वेडा वाकडा होने . उपाय फक्त एकच आहे मावा ,तुडटुडे  यांचे वेळेत  नियंत्रण करावे. 

महत्वाची घ्यावयाची काळजी 
फुलांची काढनी   सकाळच्या वेळी करावी. काढनि नंतर फुले थंड ठिकाणी ठेऊन लवकरात लवकर प्रतवारी करून सारख्या लांबीच्या 10 ते 12  फुलदांद्यची जुड़ी  बंधून  पॅकिंग करून बाजारपेठेत विक्रीस पाठवावे.

ग्लडीओलस *

ग्लडीओलस
माहिती अद्ययावत करणे चालू आहे.

ऍस्टर *

माहिती अद्ययावत करणे चालू आहे

जरबेरा *

माहिती अद्ययावत करने चालू आहे.

कार्नेशन (जास्वंद)

फुल शेती
कार्नेशन (जास्वंद)

जमीन 
मध्यम प्रतीच्या काळ्या अथवा पोयट्याच्या आणि पाण्याचा उत्तम निचरा होणाऱ्या जमिनीत कार्नेशनचे पीक चांगले येते. पाण्याचा निचरा चांगला झाला नाही तर कार्नेशनच्या पिकावर बुरशीजन्य रोगांचा प्रादुर्भाव होतो. कार्नेशनच्या लागवडीसाठी जमिनीचा सामू ६ ते ७ असावा.

पॉलिहाऊसमध्ये कार्नेशनची लागवड करताना पोयटा माती आणि उत्तम कुजलेले शेणखत टाकून जमीन तयार करतात. एका भाग पोयटा माती, एक भाग कोकोपीट आणि एक भाग वाळू यांचे मिश्रण कार्नेशनच्या लागवडीसाठी वापरल्यास फुलांचे भरपूर उत्पादन मिळते. कोकोपीट उपलब्ध नसल्यास त्याऐवजी चांगले कुजलेले शेणखत अथवा कंपोस्ट खत वापरावे.

अ) चबाउड अथवा मार्गारेट कार्नेशन : 
या प्रकारामध्ये कार्नेशनच्या हंगामी प्रजातींचा समावेश होतो. या प्रकारातील कार्नेशनची फुले मोठ्या आकाराची आणि एकेरी अथवा दुहेरी असतात. मात्र काढणीनंतर ही फुले जास्त काळ टिकत नाहीत. या प्रकारातील कार्नेशनची अभिवृद्धी बियांपासून केली जाते.या प्रकारात जायंट चबाऊड, कॉम्पॅक्ट, ड्वार्फ चबाऊड, एनफन्ट डी नाईस, फल्यू डी कॅमेलिया, मार्गारिटा इत्यादी जाती आहेत.

आ) बॉर्डर आणि पिकोटी कार्नेशन : 
या प्रकारात फुलांचे समान भाग पडणारी गोलाकर फुले येतात. या प्रकारातील फुलांच्या पाकळ्या रुंद असतात आणि फुलांमध्ये एका रंगाच्या अथवा विविध रंगाच्या छटा दिसतात. या प्रकारातील कार्नेशनच्या झाडाला पहिल्या वर्षी एकच लांब दांडा येतो. नंतर मात्र झाड झुडपाप्रमाणे वाढते. बॉर्डर कार्नेशनचे फुलांच्या रंगानुसार बिझारीज, फ्लेक्स, सेल्फस, फॅन्सीज आणि पिकोटीज असे अनेक अनेक प्रकार आहेत.१) बिझारीज : उदाहरणार्थ : क्रिमझन बिझारीज, पिंक बिझारीज, पर्पल बिझारीज.२) फ्लेक्स : उदाहरणार्थ: स्कारालेट फ्लेक्स ३) पिकोटी : या प्रकारातील फुले पांढऱ्या किंवा पिवळ्या रंगाची असतात.

इ) परपेच्युअल फ्लॉवरिंग कार्नेशन : 
या प्रकारात कार्नेशनच्या संकरातून निर्माण झालेल्या जातींचा समावेश होतो. या प्रकारातील कार्नेशनला वर्षभर फुले येतात. ही फुले चांगल्या प्रतीची असून काढणीनंतर जास्त दिवस टिकत असल्यामुळे दूरच्या बाजारपेठेत पाठवता येतात. शिवाय त्यांचे दांडे लांब असल्यामुळे त्यानं कटफ्लॉवरसाठी चांगली मागणी असते.

ई) मालमिसन: 
या प्रकारातील झाडांची पाने रुंद असतात . फुले मोठ्या आकाराची, दुहेरी आणि गुलाबी रंगाची असतात. फुले खूप सुंगधी असतात.कार्नेशनचे वरील विविध प्रकार असले तरी फुलांच्या वापरानुसार स्टँडर्ड कार्नेशन आणि स्प्रे कार्नेशन असे दोन प्रमुख गट पडतात. स्टँडर्ड कार्नेशनला लांब दांड्यावर मोठ्या आकाराची फुले येतात. ह्या प्रकारची फुले थंड हवामानात चांगली येतात. स्प्रे कार्नेशनला फुलांचे दांडे आखूड असतात. फुलांचा आकारही लहान असतो आणि थोड्या उष्ण हवामानातही फुले चांगली वाढतात.

कार्नेशनच्या काही महत्त्वाच्या जाती आणि त्यांचे रंग पुढीलप्रमाणे आहेत.
१) पांढऱ्या रंगाच्या जाती - व्हाईट सीम, व्हाईट परफेक्शन, फ्रॅग्रंट अॅन, जॉर्ज ऑलवूड, आइसकॅप, मॅडोना, स्नोक्लोव्ह.
२) गुलाबी रंगाच्या जाती - बेलीज स्प्लेंडर, बेलीज सुप्रीम, पींक हेलेना, क्राऊली सीम, लिंडा, पिंक सीम, ऑलवूड्स पिंक, शॉकिंग पिंक,
३) गर्द गुलाबी (सालमन पिंक) - लेडी सीम, मेरी, प्रिन्सेस ऑफ वेल्स, पॅरिस पोर्ट्रेट.
४) गर्द लाल (स्कारलेट) - ब्रिटानिया, रॉयल मेल, स्केनिया, विल्यम सीम, अॅलेक्स स्पार्क्स.
५) नारिंगी (क्रिमसन) - बेलीज मास्टरपीस, डिप्लोमॅट, जोकर, रॉयल क्रिमसन.
६) पिवळा - यलो सीम, मेरी चबाऊड , ब्युटी ऑफ केंब्रिज, गोल्डन रेड, ऑलवूड्स यलो, हेलिऑस.
७) जांभळा आणि लव्हेंडर - मगरिट, स्टार्म, लॉरायल.
८) अॅप्रिकॉट सेल्फस - हर्वेस्ट मून, मंडारीन सीम, टँजेरीन सीम
९) मिश्र रंगछटा (फॅन्सीज) - ऑर्थर सीम, कँडी सीम, डस्टी सीम, बेलीड अॅमॅरिल्लो, ऑरेंज ट्रायंफ,टँजेटी, लापका, डॅझलर, डस्टी रोज, सीम स्ट्राईप, रेड एज स्कायलाईन.

कार्नेशनच्या काही प्रमुख जातींची गुणवैशिष्ट्ये पुढीलप्रमाणे आहेत -
१) व्हाईट सीम - रंग पांढराशुभ्र, लवकर फुले येणारी
२) डस्टी सीम - फिकट गुलाबी रंग, सतत फुले येणारी
३) लेडी सीम - गर्द गुलाबी रंग, लवकर फुले येणारी
४) शॉकिंग पिंक - गर्द गुलाबी रंग, जोमदार वाढ
५ ) स्केनिया - गर्द लाल, शेंदरी रंग, अत्यंत आकर्षक फुले, जोमदार वाढ.
६) ऑर्थर सीम - पांढऱ्या पाकळीवर लाल रंगाचे पट्टे, जोमदार वाढ.
७) हार्वेस्ट मून - गर्द सोनेरी पिवळ्या रंगाची फुले.

अभिवृद्धी आणि लागवड पद्धती : 
कार्नेशनची अभिवृद्धी बियांपासून आणि शाखीय पद्धतीने करता येते. मार्गारेट म्हणजेच हंगामी कार्नेशनची अभिवृद्धी बियांपासून, पर्पेच्युअल फ्लॉवरिंग कार्नेशनची अभिवृद्धी छाट कलम पद्धतीने, तर बॉर्डर कार्नेशनची अभिवृद्धी गुटी कलम पद्धतीने करतात.

बियांपासून अभिवृद्धी : 
कार्नेशनची बियांपासून अभिवृद्धी करण्यासाठी उत्तम कुजलेले शेणखत आणि पोयटा माती टाकून गादीवाफे तयार करावेत. लाकडी खोकी किंवा बांबूच्या टोपल्यांत शेणखत आणि पोयटा माती आणि पानांचे खत सम प्रमाणात भरून त्यावर कार्नेशनचे बी (१ लि. पाण्यामध्ये २५ ते ३० मिली जर्मिनेटर घेऊन त्या द्रावणात बीजप्रक्रिया करून) पेरावे. बियांची पेरणी ऑक्टोबर ते नोव्हेंबर महिन्यांत करावी. बी पेरल्यापासून ५ ते १० दिवसांत उगवून येते. नंतर २० दिवसांत रोपे लागवडीसाठीतयार होतात.

छाटकलम पद्धतीने अभिवृद्धी : 
मातृवृक्षाच्या खोडावर आणि फांद्यांवर फुटणाऱ्या बगल फुटींचा आणि शेंड्याकडील फाटे कलमांचा उपयोग करून कार्नेशनची अभिवृद्धी मोठ्या प्रमाणावर केली जाते. ज्या जातीची लागवड करायची आहे, त्या जातींची जातीवंत निरोपी कलमे खात्रीलायक ठिकाणाहून आणून मातृवृक्षाची लागवड करावी. पूर्ण वाढलेल्या एक वर्षाच्या मातृवृक्षापासून १५ ते २५ फाटे कलमे तयार होतात.

फाटे कलम लावताना खालील बाबी लक्षात घ्याव्यात.
१) कार्नेशनच्या फाटे कलमांना मुळे चांगली फुटण्यासाठी जर्मिनेटर चा वापर तसेच १५ ते २० डी सेल्सिअस तापमानाची आवश्यकता असते. पॉलिहाऊसमध्ये नियंत्रित वातावरणात वर्षभर कार्नेशनची फाटे कलमे तयार करता येतात. परंतु नैसर्गिक हवामानात अशी छाट कलमे तयार करताना हवामानाचा विचार करणे आवश्यक आहे. पुणे, नाशिक आणि महाबळेश्वर या ठिकाणी जुलै महिन्यात किमान ७ फुट उंचीवर पॉलिथीनचे आच्छादन टाकून छाट कलमे तयार करतात. नोव्हेंबर, डिसेंबरमध्ये छाट कलमे तयार केल्यास त्यांना चांगली मुळे फुटून मोठ्या प्रमाणावर छाट कलमे तयार करता येतात. उन्हाळ्यात छाट कलामांना चांगली मुळे फुटत नाहीत.
२) छाट कलमे लावण्याकरिता योग्य मध्यम निवडण्याची गरज आहे. एक भाग पोयटा माती, एक भाग कोकोपीट अथवा उत्तम कुजलेले शेणखत आणि एक भाग वाळू यांच्या मिश्रणात छाट कलमे लावली तर त्यांना चांगली मुळे फुटतात. वाळू, परलाईट, व्हार्मिफ्युलाईत आणि ओले शेवाळ या माध्यमात छाट कलमांना चांगली मुळे फुटत नाहीत.
३) खोडावरून अथवा उपफांद्यांवरून येणाऱ्या बगलफुटीचा १० ते १५ सेंटिमीटर लांबीचा शेंडा काढून घ्यावा. त्यावर ४ ते ६ पानांच्या जोड्या असाव्यात. अशा प्रकारे निवडलेल्या छाट कलमाचा खालचा १ सेंटिमीटर लांबीचा भाग १ लि. पाण्यामध्ये २० ते २५ मिली जर्मिनेटर १० ग्रॅम प्रोटेक्टंटच्याद्रावणात बुडवून लागवड केल्यास त्याला लवकर आणि जास्त मुळे फुटतात. लागवड करण्यापुर्वी छाट कलमे १० लिटर पाण्यात १०० मिली जर्मिनेटर + ५० ग्रॅम प्रोटेक्टंट या प्रमाणात मिसळून तयार केलेल्या द्रावणात भिजवून घ्यावीत. नंतर लागवड करताना कलमाची खालची दोन पाने जमिनीला टेकणार नाहीत अशा बेताने लावावीत. पाने जमिनीला टेकल्यास त्यावर बुरशीजन्य रोगाची वाढ सुरू होण्यास मदत होते. छाटकलमांची लागवड ५ सेंटिमीटर अंतरावर करावी. लागवडीनंतर ३ आठवड्यांत मुळे फुटतात आणि पुढे एक आठवड्यात मुळांची चांगली वाढ होते.
४) मुळे फुटलेली छाट कलमे शीतगृहामध्ये २ महिने तर मुळे न फुटलेली छाट कलमे ६ महिन्यांपर्यंत साठवून ठेवता येतात. शेतात कार्नेशनची लागवड करण्यासाठी जमिनीची नांगरट करून, कुळवून चांगली मशागत करावी. नंतर चांगले कुजलेले शेणखत आणि कल्पतरू सेंद्रिय खत मातीत मिसळावे. गादीवाफे तयार करावेत. गादीवाफ्यावरून पाण्याचा निचरा चांगला होतो. त्यामुळे मर रोगाचा उपद्रव कमी होतो. लागवडीपुर्वी वाफे फॉरमेल्डिहाईडच्या द्रावणाने पूर्ण निर्जंतूक करून घ्यावेत. लागवडीपुर्वी ठिबक संचाची मांडणी करून घ्यावी.

हंगाम आणि लागवडीचे अंतर : 
कार्नेशनची लागवड खरीप आणि रब्बी अशा दोन्ही हंगामात उघड्या शेतात करता येते. महाबळेश्वरसारख्या जास्त पावसाच्या प्रदेशात जोरदार पाऊस संपल्यावर म्हणजेच नोव्हेंबर महिन्यात या पिकाची लागवड करता येते. कारण नंतरच्या थंड हवामानात हे पीक चांगले येते.पुणे, नाशिक, सातारा आणि कोल्हापूर येथे कमी पाऊस पडणाऱ्या परंतु हवामान सौम्य असणाऱ्या भागात खरीप हंगामासाठी जून - जुलै महिन्यांत लागवड करता येते. जोरदार पावसाच्या किंवा कडक उन्हाळ्याच्या काळात कार्नेशनची लागवड करू नये.पॉलिहाऊसमध्ये हवामानाचे घटक (तापमान, सुर्यप्रकाश, आर्द्रता) नियंत्रित केलेले असतात. त्यामुळेया पिकाची केव्हाही लागवड करता येते आणि वर्षभर उत्पादन मिळविता येते. कार्नेशन पिकासाठी लागवडीचे अंतर १५ x १५ सेंटिमीटर असावे. सर्वसाधारणपणे स्टँडर्ड कार्नेशन २० x १५ सेंटिमीटर अंतरावर लावतात. अशा रीतीने दर चौरस मीटर क्षेत्रामध्ये ३० ते ४० झाडे बसतात. पॉलिहाऊसमध्ये कार्नेशनच्या लागवडीसाठी १ मीटर रुंद, २० सेंटिमीटर उंच आणि १५ ते २० मीटर लांबीचे गादीवाफे तयार करावेत. गादीवाफ्यावर २० x २० सेंटिमीटर अंतरावर रोपांची लागवड करावी. या अंतरावर लागवड केल्यास दर चौरस मीटर जागेत २५ झाडे बसतात.

वळण आणि आधार देण्याची पद्धत : 
कार्नेशनच्या पिकामध्ये शेंड्याकडील कळी खुंडल्यास बाजूच्या फांद्यांची संख्या वाढते आणि एका झाडावर एका वेळी बरीच फुले घेत येतात. कार्नेशनच्या लागवडीनंतर सुमारे ४ आठवड्यांनी झाडाला ५ ते ६ पानांच्या जोड्या येतात. त्यानंतर जमिनीपासून १५ ते २५ सेंटिमीटर उंचीवर कार्नेशनच्या झाडाचा शेंडा खुडून टाकावा. त्यामुळे खोडावरील पानांच्या बगलेतीलअंकुरांना वाढीची चालना मिळून जास्त फांद्या फुटतात. सर्व झाडे एकाच वेळी खुडणीस येत नसल्यामुळे३ ते ४ आठवडे शेंडा खुडणीचे काम करावे. शेंडा खुडणीनंतर प्रत्येक झाडाला ५ ते ६ उपफांद्या वाढतात. कार्नेशनच्या स्टँडर्ड प्रकारामध्ये जास्तीत जास्त ६ उपफांद्या ठेवून बाकीचे खालचे फुटवे काढावेत. फांदीच्या शेंड्याकडे कळी येण्यास सुरवात झाल्यावर प्रत्येक झाडाजवळ बांबूच्या काठीचा आधार देऊन फांद्या २ - ३ ठिकाणी ठराविक उंचीवर बांधून झाडांना आधार द्यावा किंवा जमिनीच्या सपाटीपासून १२.५ सेंटिमीटर उंचीवर झाडांच्या ओळीतून वाफ्याच्या लांबीनुसार उभी - आडवीतार बांधावी. पिकाची उंची वाढत जाईल त्याप्रमाणे १२.५ सेंटिमीटर उंचीवर उभ्या - आडव्या तारा बांधाव्यात. तारांना मधून मधून लाकडी खांबांचे आधार द्यावेत. अशा पद्धतीने तारांचे जाळे बनवून फांद्यांना आधार दिल्यास फांद्या न मोडता लांब दांड्याची फुले मिळू शकतात.कार्नेशनमध्ये काही जातींत कळीचे फुलात रूपांतर होताना कळी फुटून फुल खराब होते. खताची प्रमाणापेक्षा जास्त मात्रा देणे, जास्त तापमान, रात्रीच्या तापमानात अचानक बदल होणे. नत्राची मात्रा कमी होणे, बोरॉनाची कमतरता असणे इ. कारणांमुळे कळी फुटण्याचे प्रमाण वाढते. हे टाळण्यासाठी मुख्य फांदीच्या शेंड्याकडील कळीने रंगाची छटा दाखवेपर्यंत बाजूच्या काळ्या खुडू नयेत. मुख्य फांदीवरील मोठ्या कळीला देठापासून एकतृतीयांश लांबीवर रबर बँड अडकवावा.

महत्त्वाच्या किडी आणि त्यांचे नियंत्रण : 
कार्नेशनच्या पिकावर लाल कोळी, मावा, तुडतुडे, टॉंरट्रिक्स मॉथ, सूत्रकृमी इ. किडींचा उपद्रव होतो.
१) लाल कोळी : 
लाल कोळी कार्नेशनच्या पानाच्या काळाच्या खालच्या बाजूस राहतात आणि पानांतील रस शोषून घेतात. त्यामुळे पाने पिवळसर दिसू लागतात. पानांवर कोळ्यांची जाळी तयार होते. किडीचा उपद्रव खूप वाढल्यास झाडांची वाढ खुंटते आणि फुलांची प्रतही कमी होते.उपाय : या किडीच्या नियंत्रणासाठी १० लिटर पाण्यात २० ग्रॅम पाण्यात मिसळणारे गंधक आणि २० ग्रॅमप्रोटेक्टंट या प्रमाणात मिसळून पिकावर फवारावे.

२) मावा : 
मावा या किडीची पिल्ले आणि प्रौढ किडे झाडाच्या पानांतील रस शोषून घेतात. त्यामुळे पाने पिवळी पडू लागतात. पाने निस्तेज होतात आणि त्यांची वाढ खुंटते. ही कीड पानाफुलांच्या देठांवर तसेच फुलांच्या पाकळ्यांवर राहून रस शोषून घेते. त्यामुळे फुलांची प्रत खराब होते.उपाय : या किडीच्या नियंत्रणासाठी १० लिटर पाण्यात १० मिलीलिटर मॅलॅथिऑन (५०%) आणि २० ग्रॅम प्रोटेक्टंट या प्रमाणात मिसळून पिकावर फवारावे.

३) फुलकिडे : 
ही कीड पानांच्या मागील बाजूस राहते आणि पानांतील अन्नरस शोषून घेते. अन्नरस शोषूनघेण्यासाठी ही कीड पानाचा मागील भाग खरवडते. त्यामुळे पानाच्या मागील बाजूस खरचटल्यासारखे डाग दिसतात.कळ्या आणि फुलांच्या पाकळ्यांवरही ही कीड राहते. त्यामुळे कळ्या आणि फुले काळपट पडतात. त्यांची प्रत खराब होते.उपाय : या किडीच्या नियंत्रणासाठी पिकावर १० लिटर पाण्यात २० मिलीलिटर डायमेथोएट + २५ ग्रॅम प्रोटेक्टंट या प्रमाणात मिसळून फवारावे.

४) टॉंरट्रिक्स मॉथ: 
या किडीच्या अळ्या चंदेरी रंगाच्या धाग्यांच्या सहाय्याने कार्नेशनची काही पाने एकत्र गुंडाळतात आणि त्यात लपून राहून अधाशाप्रमाणे पाने खातात. ही अळी झाडाचे शेंडे खाते तसेच कळ्यांमध्ये घुसून आतील भागावर उपजीविका करते. पाने गुंडाळून त्यात राहण्यास सुरुवात केल्यानंतर अळीचे नियंत्रण करणे अतिशय कठीण असते.

५) सूत्रकृमी : 
कार्नेशनच्या पिकावर सुत्रकृर्मिच्या१५ ते २० जातींचा उपद्रव होतो. सूत्रकृमी झाडाच्या मुळांमधील पेशींमध्ये राहून आतील अन्नरसावर उपजीविका करतात. त्यामुळे झाडाच्या मुळांचीवाढ खुंटते. झाडाला अतिशय कमी प्रमाणात फुले येतात.

उपाय : या किडीच्या नियंत्रणासाठी कार्नेशनची लागवड करताना निर्जंतुक केलेली माती वापरावी. तसेचकार्नेशनच्या प्लॉटच्या कडेने झेंडूची लागवड करावी.

महत्त्वाचे रोग आणि त्यांचे नियंत्रण : कार्नेशनच्या पिकावर मर रोग, पानावरील ठिपके इत्यादी रोगांचा प्रादुर्भाव होतो.

१) मर रोग : 
कार्नेशनच्या पिकाला मर (फ्युजेरियम बिल्ट ) या रोगाची फार मोठ्या प्रमाणावर लागण होऊन पिकाचे मोठ्या प्रमाणवर नुकसान होते. या रोगामुळे झाडाची पाने पिवळी पडून सुकतात. झाडांनी वाढ खुंटते. जमिनीलगतच्या खोडावरील साल काळपट पडल्यासारखी दिसते. रोगाचा प्रादुर्भाव वाढल्यास संपूर्ण झाड सुकून वाळून जाते.उपाय : या रोगाचे नियंत्रण सुरूवाती सुरूवातीपासून काळजी घ्यावी लागते. पिकांच्या लागवडीसाठी पाण्याचा योग्य निचरा होणारी जमीन आणि रोगप्रतिकारक जातींची निवड करावी. रोगाची लागण झालेली दिसताच अशी झाडे उपटून नष्ट करावीत. या रोगाची बुरशी मातीत वाढते लागवडीपूर्वी माती निर्जंतूक करून घ्यावी. सुरूवातीच्या अवस्थेत जर्मिनेटर ३० मिली १० लिटर पाण्यातून ४ - ४ दिवसांच्या अंतराने दोन वेळा ड्रेंचिंग करावे.

२) खोडकूज :
कार्नेशनच्या पिकावर फ्युजेरियम रेझीयम नावाच्या बुरशीमुळे खोडकूज हा रोग होतो. या बुरशीची लागण जमिनीजवळील खोडाजवळ जास्त प्रमाणात होते आणि बुरशी खोडाच्या आतील भागात प्रवेश करते. त्यामुळे खोड कुजून संपूर्ण झाड मरते.

३) पानावरील ठिपके : 
या बुरशीजन्य रोगामुळे कार्नेशनच्या पानांवर आणि खोडावर ठिपके पडतात. त्यामुळे पाने वळतात आणि पूर्ण वाढ होण्यापुर्वीच गळून पडतात.उपाय : या रोगाच्या नियंत्रणसाठी १० लिटर पाण्यात थ्राईवर ३० मिली + क्रॉंपशाईनर ३० मिली + न्युट्राटोन ३० मिली + हार्मोनी १५ मिली या प्रमाणात मिसळून पिकावर फवारावे.

शारीरिक विकृती आणि त्यांचे नियंत्रण :
१) कळी फुटणे (कॅलिक्स स्प्लिटिंग)
कार्नेशनमध्ये कॅलिक्स स्प्लिटिंग म्हणजेच फुलाचा निदलपुंज फाटणे ही विकृती दिसून येते. निदलपुंज फाटल्यामुळे फुलांचे भाग व्यवस्थित ठेवण्याचे कार्य नीट होत नाही आणि निदलपुंज एका बाजूस फाटून फुलांचे आतील भाग बाहेर पडलेले दिसतात. अशा फुलांना बाजारात किंमत मिळत नाही. ही विकृती एक तर आनुवंशिक असते किंवा वातावरणातील तापमान आणि इतर घटकांचा परिणाम तसेच नायट्रोजन आणि बोरॉन या द्रव्यांची कमतरता झाल्यामुळे दिसून येते.
उपाय : या विकृतीस बळी न पडणाऱ्या जातींची लागवडीसाठी निवड करावी. फुले कळीच्या अवस्थेत असताना तापमानात बदल होण्याची शक्यता असेल तर कळीभोवती रबर बँड गुंडाळावे.

२) चुरगळलेले शेंडे (कार्ली टिप) : 
या विकृतींमध्ये फांद्यांचे शेंडे चुरगळल्यासारखे दिसतात. अशा चुरगळलेल्या शेंड्यांची वाढ होता राहिल्यास त्यांना विशिष्ट नागमोडी आकार येतो. कमी सूर्यप्रकाश आणि कमी तापमानात ही विकृती आढलून येते. नत्राची कमतरता असल्यास काही प्रमाणात ही विकृती दिसून येते.
उपाय : या विकृतीच्या नियंत्रणसाठी पिकाला स्वच्छ सूर्यप्रकाश मिळेल अशी व्यवस्था करावी. योग्य तापमान राखावे. पिकला नत्र खताचा योग्य प्रमाणात पुरवठा करावा.

तणांचे नियंत्रण : कार्नेशन हे बहुवर्षायु पीक म्हणून लावले जाते म्हणून सुरूवातीपासून तणनियंत्रणाबाबतयोग्य काळजी घ्यावी. कार्नेशनच्या पिकाला तारांचा आधार द्यावा लागत असल्यामुळे लागवडीनंतर शेतात आंतरमशागत करणे कठीण जाते. म्हणूनच लागवडीपुर्वी हरळी, लव्हाळा, कुंदा यासारख्या तणांच्या नियंत्रणासाठी खोल नांगरणी करून तणांची मुळे काढून टाकावीत. लागवडीनंतर शेतात उगवणारी घोळा दीपमाळ, पांढरी फुली, आघाडा, शिंपी, कोंबडा यासारखी तणे खुरपणी करून काढून टाकावीत.

फुलांची काढणी, उत्पादन आणि विक्री: 
चबाऊड (हंगामी) कार्नेशनची लागवड केल्यापासून अडीच ते तीन महिन्यांत फुले येतात. ही फुले लांब दांड्यासह काढून विक्रीसाठी पाठवतात. परपेच्युअल फ्लॉवरिंग (बहुवर्षायु) कार्नेशनची लागवड केल्यानंतर सुमारे ५ महिन्यांनी फुलांची काढणी सुरू होते. फुल ७५% उमलल्यानंतर लांब दांड्यासह छाटून घ्यावे आणि लगेचे पाण्यात ठेवावे.उन्हाळ्यामध्ये हिवाळी हंगामाच्या तुलनेत थोडे लवकर म्हणजे जास्त अमलण्यापूर्वी फुलांची काढणी करावी. स्टँडर्ड कार्नेशनसाठी फुले दूरच्या बाजारपेठेत पाठवायची असतील तर काढल्यानंतर काही काळ थंड जागी ठेवतात. स्टँडर्ड कार्नेशनसाठी फुलांच्या बाहेरील सर्व पाकळ्यांवर रंगाची छटा दिसू लागल्यावर म्हणजेच फुलाच्या कळीतील बाहेरील रंगाच्या पाकळ्या देठाशी ९० अंशांचा कोन करतात, अशा अवस्थेत फुलांची काढणी करावी. स्प्रे कार्नेशनच्या बाबतीत फुलांच्या दांड्यावरील दोन फुले पुर्णउमलल्यानंतर आणि इतर फुले रंग दाखवू लागल्यानंतर फुलांची काढणी करावी. फुले धारदार चाकूने छाटूनघ्यावीत. फुलांची काढणी ८ महिने चालू राहते आणि या काळात प्रत्येक झाडापासून फुलांचे ६ ते ८ दांडे मिळतात. दर चौरस मीटर क्षेत्रातून फुलांचे २०० दांडे मिळतात.

फुलांचे पॅकेजिंग आणि साठवण : 
फुले काढल्यानंतर फुलांचे दांडे लगेच २ - ४ तास पाण्यात अथवा संरक्षक द्रावणात बुडवून ठेवावेत. त्यानंतर फुलांचे प्रीकुलिंग करावे. प्रीकुलिंगसाठी १ ते २ अंश सेल्सिअस तापमान आणि ९० % सापेक्ष आर्द्रता असावी, नंतर फुलांची प्रतवारी करावी. कार्नेशनची प्रतवारी करताना फुलांच्या दांड्याची लांबी, फुलांचा आकार, रंग, निरोगी फुले आणि कॅलिक्स स्प्लिटिंगचा अभाव या गोष्टी लक्षात घ्याव्या लागतात.कार्नेशनच्या फुलांच्या रंगानुसार आणि आकारनुसार २० ते २५ फुलांची एक याप्रमाणे जुड्या बांधतात.८ ते १० जुड्या प्लॅस्टिक क्रेटमधून अथवा पुठ्ठ्याच्या खोक्यात भरून विक्रीसाठी पाठवितात.० अंश सेल्सिअस तापमान आणि ९०% आर्द्रता अशा नियमित शीतगृहात ४ ते ६ आठवड्यांपर्यंत कार्नेशनची फुले साठवून ठेवता येतात.

फुलांची काढणी, उत्पादन आणि विक्री: 
चबाऊड (हंगामी) कार्नेशनची लागवड केल्यापासून अडीच ते तीन महिन्यांत फुले येतात. ही फुले लांब दांड्यासह काढून विक्रीसाठी पाठवतात.परपेच्युअल फ्लॉवरिंग (बहुवर्षायु) कार्नेशनची लागवड केल्यानंतर सुमारे ५ महिन्यांनी फुलांची काढणी सुरू होते. फुल ७५% उमलल्यानंतर लांब दांड्यासह छाटून घ्यावे आणि लगेचे पाण्यात ठेवावे.उन्हाळ्यामध्ये हिवाळी हंगामाच्या तुलनेत थोडे लवकर म्हणजे जास्त अमलण्यापूर्वी फुलांची काढणी करावी. स्टँडर्ड कार्नेशनसाठी फुले दूरच्या बाजारपेठेत पाठवायची असतील तर काढल्यानंतर काही काळ थंड जागी ठेवतात. स्टँडर्ड कार्नेशनसाठी फुलांच्या बाहेरील सर्व पाकळ्यांवर रंगाची छटा दिसू लागल्यावर म्हणजेच फुलाच्या कळीतील बाहेरील रंगाच्या पाकळ्या देठाशी ९० अंशांचा कोन करतात, अशा अवस्थेत फुलांची काढणी करावी. स्प्रे कार्नेशनच्या बाबतीत फुलांच्या दांड्यावरील दोन फुले पुर्णउमलल्यानंतर आणि इतर फुले रंग दाखवू लागल्यानंतर फुलांची काढणी करावी. फुले धारदार चाकूने छाटूनघ्यावीत. फुलांची काढणी ८ महिने चालू राहते आणि या काळात प्रत्येक झाडापासून फुलांचे ६ ते ८ दांडे मिळतात. दर चौरस मीटर क्षेत्रातून फुलांचे २०० दांडे मिळतात.

फुलांचे पॅकेजिंग आणि साठवण : 
फुले काढल्यानंतर फुलांचे दांडे लगेच २ - ४ तास पाण्यात अथवा संरक्षक द्रावणात बुडवून ठेवावेत. त्यानंतर फुलांचे प्रीकुलिंग करावे. प्रीकुलिंगसाठी १ ते २ अंश सेल्सिअस तापमान आणि ९० % सापेक्ष आर्द्रता असावी, नंतर फुलांची प्रतवारी करावी. कार्नेशनची प्रतवारी करताना फुलांच्या दांड्याची लांबी, फुलांचा आकार, रंग, निरोगी फुले आणि कॅलिक्स स्प्लिटिंगचा अभाव या गोष्टी लक्षात घ्याव्या लागतात. कार्नेशनच्या फुलांच्या रंगानुसार आणि आकारनुसार २० ते २५ फुलांची एक याप्रमाणे जुड्या बांधतात.८ ते १० जुड्या प्लॅस्टिक क्रेटमधून अथवा पुठ्ठ्याच्या खोक्यात भरून विक्रीसाठी पाठवितात.० अंश सेल्सिअस तापमान आणि ९०% आर्द्रता अशा नियमित शीतगृहात ४ ते ६ आठवड्यांपर्यंत कार्नेशनची फुले साठवून ठेवता येतात.