सेंद्रिय कर्ब हा मातीतील ह्यूमस, कुजलेले अवशेष, गांडूळखत, कंपोस्ट आणि सूक्ष्मजीव यांच्या स्वरूपात आढळतो. हाच घटक जमिनीला योग्य पोत, हवेशीरपणा आणि पोषणद्रव्ये धारण करण्याची क्षमता प्रदान करतो. तज्ज्ञांच्या मते, सेंद्रिय कर्ब वाढल्याने मातीची सुपीकता अधिक काळ टिकून राहते, पाण्याचे शोषण व साठवण क्षमता वाढते, मातीतील उपयुक्त सूक्ष्मजीवांची संख्या वाढते, रासायनिक खतांची गरज कमी होते आणि कार्बन जमिनीत स्थिर राहिल्याने हवामान बदलावरही सकारात्मक परिणाम होतो. म्हणूनच सेंद्रिय कर्बाकडे “मातीचा जीव” म्हणून पाहिले पाहिजे, असे कृषी विभागाचे अधिकारी सांगतात.
सेंद्रिय कर्ब वाढवण्यासाठी शेतीतील उपलब्ध साधनसामग्री, पिकांचे अवशेष आणि नैसर्गिक स्रोतांचा योग्य वापर करणे अत्यंत सोपे आणि प्रभावी आहे. हिरवळीचे खत हा त्यातील सर्वांत उपयोगी मार्ग आहे. सनई, ढवळा किंवा ढोबळी यांसारख्या पिकांची लागवड करून ती फुलोऱ्याच्या अवस्थेत जमिनीत नांगरल्यास सेंद्रिय पदार्थाची मोठ्या प्रमाणात निर्मिती होते. याशिवाय वर्मी-कंपोस्ट, शेणखत आणि घरगुती कंपोस्ट हे सुरक्षित व परिणामकारक स्रोत आहेत. पिकांचे अवशेष जाळणे टाळावे, कारण त्यामुळे हजारो उपयुक्त सूक्ष्मजीव नष्ट होतात. अवशेष जमीनात मिसळल्यास ह्यूमस नैसर्गिकरीत्या तयार होते.
कव्हर क्रॉप्सचा वापर देखील उपयुक्त ठरतो. उडीद, मूग, बरसीम किंवा जवार यांसारखी पिके जमिनीवर आच्छादन तयार करून मातीचा ओलावा टिकवतात आणि सेंद्रिय पदार्थ वाढवतात. मल्चिंग पद्धतीद्वारे पेंढा किंवा वाळलेल्या पानांचे आच्छादन केल्यास जमिनीत ओलावा टिकतो आणि ह्यूमस निर्मिती सुधारते. तसेच रासायनिक खतांचा अतिरीक्त वापर मातीतील सूक्ष्मजीव नष्ट करतो, त्यामुळे जमिनीच्या तपासणीनुसार आवश्यक त्या प्रमाणातच खतांचा वापर करावा.
सेंद्रिय कर्ब वाढवणे ही शाश्वत शेतीसाठी अत्यंत गरजेची उपाययोजना आहे. जमिनीचे आरोग्य सुधारून दीर्घकालीन उत्पादनक्षमतेत वाढ करायची असेल तर सेंद्रिय घटकांच्या वापराला प्राधान्य देणे आवश्यक आहे. शेतकरी, कृषितज्ज्ञ आणि विविध संस्था यांच्या सामूहिक प्रयत्नांतून माती पुन्हा समृद्ध, पोषणयुक्त आणि उत्पादनक्षम बनेल, असा विश्वास व्यक्त केला जात आहे.
✍️ लेखक परिचय
भागिनाथ बाबासाहेब आसने
कृषी पत्रकार व शेतकरी – ब्राम्हणगाव, कोपरगाव, अहिल्यानगर (महाराष्ट्र)
संलग्न : Agriculture Journalist Association of India (AJAI)
